શિવમય શ્રાવણ - ૧૨

ભગવાન શિવ, જેમણે ઘુષ્માના મૃત પુત્રને પુનર્જીવિત કરવા માટે અવતાર લીધો હતો જે શિવનો બારમો અવતાર 'ઘુષ્મેશ્વર'ના નામથી પ્રખ્યાત છે. 

 

        ઘૃષ્ણેશ્વર કે ઘુષ્મેશ્વર, એ ભગવાન શિવના બાર જ્યોતિર્લિંગમાંનું એક જ્યોતિર્લિંગ છે. આ મંદિર ભારતમાં આવેલા મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના ઔરંગાબાદ નજીક આવેલા શહેર દૌલતાબાદથી ૧૧ કિમી દૂર અવેલું છે. આ મંદિર વિશ્વ પ્રસિદ્ધ ઇલોરાની ગુફાઓ નજીક આવેલું છે.

        ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગમાંથી આ છેલ્લું જ્યોતિર્લિંગ છે. તે મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના દૌલતાબાદથી 12 માઈલ દૂર વેરુલ ગામ પાસે આવેલું છે. આ જ્યોતિર્લિંગ માટે પુરાણોમાં આ કથાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. સુધર્મ, એક ખૂબ જ તેજસ્વી તપોનિષાત બ્રાહ્મણ, દક્ષિણ દેશમાં દેવગિરી પર્વતની નજીક રહેતા હતા. તેમની પત્નીનું નામ સુદેહા હતું. આ બંને એકબીજાને ખૂબ પ્રેમ કરતા હતા. તેમને કોઈ સંતાન નહોતું. જ્યોતિષીય ગણતરીઓ દર્શાવે છે કે સુદેહા ગર્ભવતી બની શકી નથી. પરંતુ તેમ છતાં તેને બાળક જોઈતું હતું. પછી સુદેહાએ તેના પતિ એટલે કે સુધર્માને તેની નાની બહેન સાથે ફરીથી લગ્ન કરવા કહ્યું. સુધર્મા પહેલા તો આ વાત માટે સંમત ન થયો પણ સુદેહાની વારંવારની જીદથી સુધર્મને નમવું પડ્યું.

        સુધર્માએ તેની પત્નીની નાની બહેન ઘુષ્મા સાથે લગ્ન કર્યા અને તેને ઘરે લાવ્યો. ઘુશ્મા ખૂબ જ નમ્ર અને સદાચારી સ્ત્રી હતી. આ સાથે તે શિવશંકરની પ્રખર ભક્ત પણ હતી. ઘુષ્મા દરરોજ 101 પાર્થિવ શિવલિંગ બનાવતી અને દિલથી તેમની પૂજા કરતી. શિવજીની કૃપા એવી હતી કે થોડા સમય પછી તેમના ઘરે એક બાળકનો જન્મ થયો. બંને બહેનોની ખુશીનો કોઈ પાર ન રહ્યો. બંને ખૂબ જ પ્રેમથી જીવતા હતા. પણ સુદેહાના મનમાં ન જાણે કેવી રીતે ખોટો વિચાર ઘર કરી ગયો. તેણે વિચાર્યું કે આ ઘરમાં બધું ઘુશ્માનું છે, મારું કંઈ નથી.

        સુદેહાએ આ વાતનો એટલો બધો વિચાર કર્યો કે તે તેના મગજમાં બેસી ગઈ. સુદેહા વિચારતી હતી કે બાળક પણ તેનું છે અને ઘુશ્માનો પણ તેના પતિ પર અધિકાર છે. ઘુશ્માનું બાળક પણ મોટું થઈ ગયું છે અને તેના લગ્ન પણ થઈ ગયા છે. આ બધા દુષ્ટ વિચારો સાથે, એક દિવસ તેણે ઘુષ્માના યુવાન પુત્રને રાત્રે જ્યારે તે સૂતો હતો ત્યારે મારી નાખ્યો. ત્યાં તેની લાશ તળાવમાં ફેંકી દીધી હતી. આ એ જ તળાવ હતું જ્યાં ઘુષ્મા દરરોજ મૃત શિવલિંગ ફેંકી દેતા હતા.

        સવાર પડી ત્યારે આખા ઘરમાં હોબાળો મચી ગયો. ઘુશ્મા અને તેની પુત્રવધૂ ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડવા લાગી. પરંતુ ઘુષ્માએ શિવ પરનો વિશ્વાસ છોડ્યો નહીં. દરરોજની જેમ આ દિવસે પણ તેમણે શિવની પૂજા કરી હતી. પૂજા પૂરી થયા બાદ જ્યારે તે મૃત શિવલિંગને પધરાવવા  માટે તળાવમાં ગઈ ત્યારે તેનો પુત્ર તળાવની અંદરથી બહાર આવતો જોવા મળ્યો હતો. બહાર આવીને તે હંમેશની જેમ ખુશ્માના પગે પડ્યો.

એવું લાગતું હતું કે તે ક્યાંકથી આવી રહ્યો છે. ત્યારે જ શિવજી પ્રગટ થયા. તેણે ઘુશ્માને વરદાન માંગવા કહ્યું. પરંતુ સુદેહાના આ કૃત્યથી ભગવાન શિવ ખૂબ ગુસ્સે થયા અને તેઓ પોતાના ત્રિશુલ વડે સુદેહાનું ગળું કાપવા તૈયાર થઈ ગયા. પરંતુ ઘુષ્માએ શિવજીને હાથ જોડીને તેની બહેનને માફ કરવા વિનંતી કરી. તેણે જે કર્યું તે ઘૃણાસ્પદ પાપ છે પરંતુ ભગવાન શિવની કૃપાથી જ તેને તેનો પુત્ર પાછો મળ્યો છે. હવે સુદેહાને માફ કરી દે.

ઘુષ્માએ ભગવાન શિવને લોકોના કલ્યાણ માટે આ સ્થાન પર કાયમ રહેવાની પ્રાર્થના કરી. શિવજીએ ઘુષ્માના બંને શબ્દો સ્વીકાર્યા અને જ્યોતિર્લિંગના રૂપમાં પ્રગટ થયા અને ત્યાં નિવાસ કરવા લાગ્યા. શિવભક્ત ઘુષ્મા પ્રત્યેની તેમની ભક્તિને કારણે તેમનું નામ ઘુષ્મેશ્વર મહાદેવ પડ્યું. તે ઘૃષ્ણેશ્વર તરીકે પણ ઓળખાય છે.  

        13મી અને 14મી સદીમાં દિલ્હી સલ્તનત દ્વારા મંદિરની રચનાનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો . મંદિર પુનઃનિર્માણના અનેક તબક્કામાંથી પસાર થયું અને ત્યારબાદ મુઘલ- મરાઠા સંઘર્ષ દરમિયાન પુનઃ વિનાશ થયો.ઘુષ્મેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ મંદિર 44,000 ચોરસ ફૂટ વિસ્તારમાં કાળા પથ્થરથી બનેલું છે, તેમાં ઘણી બધી શિલ્પો છે, તેની આંતરિક અને બહારની દિવાલો પર સુંદર ડિઝાઇન છે. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં એક જ્યોતિર્લિંગ મૂર્તિ આવેલી છે અને મુખ્ય દરવાજાની સામે શિવાજીના પ્રિય ભક્ત નંદીની મોટી મૂર્તિ છે. મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર 3 વખત થયો હતો, શિવાજીના દાદા માલોજી ભોસલેએ તેનો પ્રથમ જીર્ણોદ્ધાર 16મી સદીમાં કર્યો હતો. ર્તમાન મંદિરનું નિર્માણ 1730માં મલ્હાર રાવ હોલ્કરની પત્ની ગૌતમીબાઈ હોલકરે પછીથી અહલ્યાબાઈ હોલકરે કરાવ્યું હતું.