શિવમય શ્રાવણ - ૨

 દેશનું એકમાત્ર મંદિર, જ્યાં જ્યોતિર્લિંગ અને શક્તિપીઠ એકસાથે બિરાજે છે.  દક્ષિણનું કૈલાસ તરીકે ઓળખાતું શ્રીશૈલે મલ્લિકાર્જુન જ્યોતિર્લિંગ.

 

મહાદેવનો મહિમા અનોખો છે. 12 જ્યોતિર્લિંગના રૂપમાં ભોલેનાથ ભારતની ચારેય દિશામાં બિરાજમાન છે.  આંધ્રપ્રદેશના શ્રીસૈલમ મલ્લિકાર્જુન મંદિર ભારતનાં બાર જ્યોતિર્લિંગમાંથી એક છે, આ દેશનું એકમાત્ર મંદિર છે, જ્યાં જ્યોતિર્લિંગ અને શક્તિપીઠ એકસાથે છે. મલ્લિકાજુર્નાનો અર્થ ધાર્મિક ગ્રંથોમાં વર્ણવવામાં આવ્યો છે. મલ્લિકા એટલે પાર્વતી અને અર્જુન એટલે ભગવાન શંકર. પુરાણો અનુસાર, મલ્લિકાર્જુન જ્યોતિર્લિંગમાં મહાદેવ અને માતા પાર્વતીના દિવ્ય પ્રકાશ સંયુક્ત રીતે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. 

શ્રીમલ્લિકાર્જુન આંધ્ર પ્રદેશના કૃષ્ણા જિલ્લામાં કૃષ્ણા નદીના કિનારે શ્રીશૈલમ પર્વત પર બિરાજમાન છે. તેને દક્ષિણનું કૈલાસ કહેવામાં આવે છે. આ સ્થાનનો મહિમા અનેક શાસ્ત્રોમાં જણાવવામાં આવ્યો છે. મહાભારત અનુસાર શ્રીશૈલ પર્વત પર ભગવાન શિવની પૂજા કરવાથી અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવાનું ફળ મળે છે. કેટલાક ગ્રંથોમાં તો એવું પણ લખવામાં આવ્યું છે કે શ્રીશૈલના શિખરનાં દર્શન કરવાથી જ જોનારનાં તમામ પ્રકારના કષ્ટો દૂર થઈ જાય છે, તેને શાશ્વત સુખ મળે છે અને તે જન્મ મરણના  ચક્રમાંથી મુક્ત થઈ જાય છે.

પૌરાણિક કથા અનુસાર શિવ પાર્વતીના પુત્રો સ્વામી કાર્તિકેય અને ગણેશ, બંને ભાઈઓ લગ્ન માટે એકબીજા સાથે ઝઘડવા લાગ્યા. કાર્તિકેયે કહ્યું કે તે મોટો છે, તેથી તેણે પહેલા લગ્ન કરવા જોઈએ, પરંતુ શ્રી ગણેશ પહેલા લગ્ન કરવા માંગતા હતા. આ ઝઘડાનો નિર્ણય લેવા બંને તેમના માતા-પિતા ભવાની અને શંકર પાસે પહોંચ્યા. તેના માતા-પિતાએ કહ્યું કે આ પૃથ્વીની પરિક્રમા કર્યા પછી જે અહીં પહેલા આવશે, તેના પહેલા લગ્ન થશે. આ સ્થિતિ સાંભળીને કાર્તિકેય પૃથ્વીની પરિક્રમા કરવા દોડ્યા. અહી ધન્ય શ્રી ગણેશજી અને તેમનું વાહન પણ ઉંદર હતા, તેઓ આટલી ઝડપથી પરિક્રમા કેવી રીતે કરી શકે. ગણેશજીની સામે એક મોટી સમસ્યા હતી. શ્રીગણેશજી શરીરથી ચોક્કસ સ્થૂળ છે, પરંતુ તેઓ બુદ્ધિના સાગર છે. તેણે થોડો વિચાર કર્યો અને માતા પાર્વતી અને પિતા દેવાધિદેવ મહેશ્વરને આસન પર બેસવા વિનંતી કરી. બંને આસન પર બેઠા પછી ભગવાન ગણેશ તેમની આસપાસ સાત વાર ફર્યા.

પિત્રોશ્ચ પૂજનં કૃત્વા પ્રકન્તિ ચ કરોતિ યઃ ।

તસ્ય વૈ પૃથ્વીજન્ય ફલં ભવતિ નિશિત્તમ્ ।

આ રીતે પિતૃઓની પ્રદક્ષિણા કરીને ભગવાન ગણેશ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરીને પ્રાપ્ત ફળને પાત્ર બન્યા. તેની ચતુર બુદ્ધિ જોઈને શિવ અને પાર્વતી બંને ખૂબ જ પ્રસન્ન થયા અને તેઓએ શ્રી ગણેશના  લગ્ન  કરાવ્યા. જે સમયે સ્વામી કાર્તિકેય સમગ્ર પૃથ્વીની પરિક્રમા કરીને પાછા ફર્યા ત્યારે શ્રી ગણેશજીના લગ્ન વિશ્વરૂપ પ્રજાપતિની પુત્રીઓ સિદ્ધિ અને બુદ્ધી સાથે થયા હતા. એટલું જ નહીં, શ્રી ગણેશને તેમની 'સિદ્ધિ' નામની પત્ની પાસેથી 'ખેમ' અને તેમની બુદ્ધિ નામની પત્ની પાસેથી 'લાભ' પણ પ્રાપ્ત થયા હતા, આ બે પુત્ર રત્નો. દેવર્ષિ નારદ, જેઓ ભ્રમણ કરી રહ્યા છે અને વિશ્વનું કલ્યાણ કરે છે, તેમણે આ આખી વાર્તા સ્વામી કાર્તિકેયને કહી. શ્રી ગણેશના લગ્ન અને પુત્રના લાભના સમાચાર સાંભળીને સ્વામી કાર્તિકેયને ઈર્ષ્યા થઈ. આ વાતથી નારાજ થઈને, કાર્તિકે તેમનાં માતાપિતાના પગને સ્પર્શ કર્યો અને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.

માતા-પિતાથી અલગ થયા પછી, કાર્તિક સ્વામી ક્રૌંચ પર્વત પર રહેવા લાગ્યા. શિવ અને પાર્વતીએ તેમના પુત્ર કાર્તિકેયને સમજાવવા અને બોલાવવા માટે દેવર્ષિ નારદને ક્રૌંચા પર્વત મોકલ્યા. દેવર્ષિ નારદે સ્વામીને ઘણી રીતે સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ તેઓ પાછા ન આવ્યા. તે પછી, નરમ હૃદયની માતા પાર્વતી તેના પુત્રના સ્નેહમાં વિચલિત થઈ ગયાં. તે ભગવાન શિવ સાથે ક્રૌંચ પર્વત પર પહોંચી. અહીં સ્વામી કાર્તિકેયને તેમના માતા-પિતાના ક્રૌંચ પર્વત પર આગમનની માહિતી મળી અને તેઓ ત્યાંથી ત્રણ યોજન એટલે કે છત્રીસ કિલોમીટર દૂર ગયા. કાર્તિકેયના પ્રસ્થાન પછી, ભગવાન શિવ એ ક્રૌંચ પર્વત પર જ્યોતિર્લિંગના રૂપમાં પ્રગટ થયા, ત્યારથી તેઓ 'મલ્લિકાર્જુન' જ્યોતિર્લિંગ તરીકે પ્રખ્યાત થયા. 'મલ્લિકા' માતા પાર્વતીનું નામ છે, જ્યારે 'અર્જુન' ભગવાન શંકર હોવાનું કહેવાય છે. આ રીતે તે જ્યોતિર્લિંગનું સંયુક્ત નામ 'મલ્લિકાર્જુન' વિશ્વમાં પ્રસિદ્ધ થયું.

 

આ મંદિરના સંપૂર્ણ સર્વેક્ષણ બાદ પુરાતત્વવિદોએ અંદાજ લગાવ્યો છે કે તેનું બાંધકામ લગભગ બે હજાર વર્ષ જૂનું છે. આ ઐતિહાસિક મંદિરની મુલાકાત લેવા માટે મોટા મોટા રાજાઓ અને સમ્રાટો સમયાંતરે આવતા.

સાતવાહન વંશના શિલાલેખીય પુરાવા છે જે મંદિર 2જી સદીથી અસ્તિત્વમાં હોવાનું જણાવે છે.  વિજયનગર સામ્રાજ્યના રાજા હરિહરના સમય દરમિયાન કરવામાં આવ્યા હતા વીરશેરોમંડપમ અને પાઠલ ગંગાના પગથિયાં રેડ્ડી સામ્રાજ્યના સમયમાં બાંધવામાં આવ્યા હતા .

    મંદિર સંકુલ 2 હેક્ટરમાં ફેલાયેલું છે અને ગોપુરમ તરીકે ઓળખાતા ચાર ગેટવે ટાવર ધરાવે છે. મંદિરમાં અસંખ્ય તીર્થસ્થાનો છે, જેમાં મલ્લિકાર્જુન અને ભ્રામરમ્બા સૌથી પ્રખ્યાત છે. મંદિર સંકુલમાં ઘણા હોલ છે;  લગભગ પાંચસો વર્ષ પહેલા શ્રી વિજયનગરના મહારાજા કૃષ્ણરાય અહીં પધાર્યા હતા. તેમણે અહીં એક સુંદર મંડપ પણ બનાવ્યો હતો, જેનો શિખરો સોનાનો હતો. તેમના દોઢ વર્ષ પછી મહારાજ શિવાજી પણ મલ્લિકાર્જુન જ્યોતિર્લિંગના દર્શન કરવા ક્રૌંચ પર્વત પહોંચ્યા. તેમણે મંદિરથી થોડે દૂર પ્રવાસીઓ માટે ઉત્તમ ધર્મશાળા બનાવી હતી. આ પર્વત પર અનેક શિવલિંગ જોવા મળે છે.

આ મંદિર પૂર્વ તરફ મુખ કરીને આવેલું છે. મધ્ય મંડપમમાં અનેક સ્તંભો છે, જેમાં નદીકેશ્વરની વિશાળ મૂર્તિ છે. મંદિર 183 m (600 ft) બાય 152 m (499 ft) અને 8.5 m (28 ft) ની ઉંચી દિવાલોથી ઘેરાયેલું છે. અહિ  સંખ્યાબંધ સુંદર શિલ્પો છે. મુકામમંડપ, ગર્ભગૃહ તરફ જતો હોલ, જટિલ રીતે શિલ્પિત સ્તંભો ધરાવે છે. મલ્લિકાર્જુન જ્યાં બિરાજમાન છે તે મંદિરમાં સૌથી જૂનું માનવામાં આવે છે, જે 7મી સદીનું છે. દિવાલો પર અનેક અદ્ભુત મુર્તિઓ બનાવવામાં આવી છે, જે લોકોના આકર્ષણનું કેન્દ્ર  છે. સ્કંદ પુરાણમાં શ્રી શૈલકાન્ડ નામનો અધ્યાય છે. તેમાં મંદિરનું વર્ણન મળે છે. આનાથી આ મંદિરની પ્રાચીનતાની ખબર પડે છે. કહેવાય છે કે આદિ શંકરાચાર્યે જ્યારે આ મંદિરની યાત્રા કરી ત્યારે તેમણે શિવાનંદ લહેરીની રચના કરી હતી. મલ્લિકાર્જુન મંદિરની પાછળ પાર્વતી મંદિર છે. તેણીને મલ્લિકા દેવી કહેવામાં આવે છે. સભા મંડપમાં નંદીની વિશાળ પ્રતિમા છે.

        મંદિરની જાળવણી અને સંચાલન આંધ્રપ્રદેશ સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે. સૌથી નજીકનું રેલ્વે સ્ટેશન માર્કાપુર 85 કિમી છે, નંદ્યાલ અને કુર્નૂલ એ સ્થાનો છે જેનું અંતર 180 કિમી છે. હૈદરાબાદથી બસ અથવા ટેક્સી લેવાનો સૌથી અનુકૂળ રસ્તો છે. જ્યોતિર્લિંગ સુધી પહોંચવા માટે ગાઢ જંગલોમાં થઇને રોડ માર્ગે જવું પડે છે. આ રસ્તો અંદાજે 40 કિલોમીટર અંદર થઇને પસાર થાય છે. ગાઢ જંગલો વચ્ચેથી રસ્તો પસાર થવાના કારણે સાંજે 6 વાગ્યા પછી વન ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ વર્જિત હોય છે અને સવારે 6 વાગ્યા પછી જ તેના દરવાજા ખોલવામાં આવે છે. આ જંગલના રસ્તેથી પસાર થઇને કેટલાક કિલોમીટર પછી શૈલ બાંધથી 290 મીટરની ઉંચાઇથી પડતા પ્રબળ જળધોધ નજરે પડે છે. આ જળપ્રવાહને જોવા માટે પર્યટકો તેમજ દર્શનાર્થીઓની ભીડ રહે છે.

મહાશિવરાત્રીના દિવસે અહીં મેળો ભરાય છે. જગદંબાનું પણ મંદિર પાસે સ્થાન છે. અહીં મા પાર્વતીને 'ભ્રામરમ્બા' કહેવામાં આવે છે. મલ્લિકાર્જુન જ્યોતિર્લિંગની ટેકરીથી પાંચ કિલોમીટર નીચે પાતાલગંગા નામની પ્રસિદ્ધ કૃષ્ણ નદી છે, જેમાં સ્નાનનું મહત્વ શાસ્ત્રોમાં વર્ણવવામાં આવ્યું છે.

- ઈશ્વર પ્રજાપતિ